Ghassan Kanafani, literair vernieuwend en maatschappelijk blijvend relevant

Onlangs was in het nieuws dat 51 Mexicanen waren bezweken aan oververhitting in de laadruimte van een vrachtwagen bij de Texaanse grens. De schokkende beelden van verbrande lichamen waren helaas niets nieuws. Al decennia komen vluchtelingen om in hun wanhopige pogingen grenzen over te steken op zoek naar een beter leven.

De Palestijnse schrijver Ghassan Kanafani beschreef het fenomeen al in 1962. Zijn beroemde novelle Mannen in de Zon, waarin drie mannen omkomen in een bloedhete tankwagen, eindigt met de vraag: Waarom? Waarom? Waarom? Die vraag betreft niet alleen het droevige lot van talloze vluchtelingen die zijn overgeleverd aan mensen­smokkelaars, maar ook de achterliggende vraag waarom zoveel mensen geen waardig bestaan kunnen opbouwen in hun eigen land, en worden opgejaagd en uitgebuit in een geglobaliseerde, kapitalistische wereld.

Kanafani, docent, schrijver, journalist, politiek activist en woordvoerder van het Volksfront voor de Bevrijding van Palestina (PFLP), stierf precies vijftig jaar geleden. Op 8 juli 1972 maakte een autobom, geplaatst door de Israëlische geheime dienst Mossad, in Beiroet een eind aan zijn leven en dat van zijn nichtje Lamies, dat bij hem in de auto zat. Van de auto en de inzittenden bleef weinig over. Hoewel Kanafani maar 36 jaar werd, liet hij een indrukwekkende hoeveelheid geschreven tekst na. Dit artikel belicht de literaire en maatschappelijke waarde van zijn oeuvre, dat bestaat uit korte verhalen en novellen. Zijn teksten zijn na ruim vijftig jaar actueler dan ooit.

Literair vernieuwer

Kanafani werd in 1936 geboren in Akko, in het toenmalige Britse mandaatgebied Palestina. Zijn vader was advocaat en het gezin behoorde tot de middenklasse. De ouders stuurden hem en hun andere kinderen naar een Franse katholieke school in Jaffa vanwege de kwaliteit van het Europese missie-onderwijs.

Ironisch genoeg leerde hij daar niet zo goed Arabisch schrijven. Literatuur, voornamelijk poëzie, werd in die tijd geschreven in het klassiek Arabisch, een verheven en bloemrijke taal die ver af stond van de Palestijnse spreektaal. De schrijver maakte van de nood een deugd en gebruikte de spreektaal in zijn verhalen. Die gingen immers over de ervaringen, emoties en belevenissen van eenvoudige mensen. Bovendien gebruikte Kanafani veel dialoog en daar leende de spreektaal, vaak fonetisch geschreven, zich uitstekend voor.

In mei 1948 was het gezin, na dagenlange beschietingen door Joodse milities, gedwongen zijn woonplaats te ontvluchten, een lot dat het deelde met zo’n driekwart miljoen andere Palestijnen, bijna tweederde deel van de Palestijnse bevolking. De massale verdrijving van de Palestijnen staat bekend als de Nakba (‘Catastrofe’).

Het gezin kwam terecht in Damascus (Syrië). Daar haalde Ghassan een lerarenbevoegd­heid. Hij ging als leraar werken op scholen van de VN-organisatie voor Palestijnse vluchtelingen (UNRWA) en kwam zo in contact met de kinderen in de vluchtelingen­kampen. Zij werden vaak hoofdpersonen in zijn verhalen. De verteller stelde zich op als empathisch observator en beschreef de levens van de kinderen en hun families in al hun veelzijdigheid: armoede en ellende, maar ook overlevingskracht, moed, onhandigheid en kortzichtigheid.

Bij Kanafani zijn personages nooit alleen helden of slachtoffers, maar complexe karakters die ongevraagd terecht zijn gekomen in situaties van onrecht en uitzichtloosheid. Hij gaf de vluchtelingen een podium en besteedde vooral liefdevolle aandacht aan de kinderen en de vrouwen. Hij gaf ze een naam (bijvoorbeeld Oem Saad, de hoofdpersoon uit het gelijknamige boek) en een gezicht.

In de novelle All That’s Left to You experimenteerde hij verder met literaire technieken door de begrippen Tijd en Woestijn als personages op te voeren. Bovendien gebruikte hij verschillende lettertypes om uiteenlopende verhaallijnen en contrasten te verduidelijken. De schrijver werkte bewust met het ritme in een vertelling, hij bracht vertraging en versnelling aan, beweging en stilstand. Hij experimenteerde met manieren om de aangebrachte ordening van een tekst weer te doorbreken. Zo wilde hij zijn lezers nog beter de ervaringen en emoties van zijn personages laten meevoelen.

De literaire vernieuwing die we aan Kanafani te danken hebben, heeft dus betrekking op thematiek en taalgebruik. Zijn sterke en bondige korte verhalen en novellen gaven dit genre een boost. Gemarginaliseerde personages krijgen de hoofdrol en verbeelden onverwachte perspectieven op de werkelijkheid. Veelvuldig gebruik van spreektaal en dialoog geven de verhalen vaart, humor en levendigheid. En de ruimte voor emoties en zintuigelijke ervaringen (voelen, ruiken, proeven) maken de verhalen aangrijpend en invoelbaar, ook voor hedendaagse lezers.

Maatschappelijke relevantie

Als schrijver in de Palestijnse diaspora heeft Kanafani altijd betoogd dat literatuur voor hem de basis was voor politieke actie. Alsof het in taal vatten van emoties en ervaringen pas echt duidelijk maakte wat Palestijnen moesten doormaken en welk effect dat had op hun levens. Taal werkte activerend voor de schrijver en kan dit ook doen voor lezers: het maakt de werkelijkheid zichtbaar en tastbaar en biedt opties om daarop te reageren.

Het werk van Kanafani draait steeds om de complexiteit van het leven in diaspora. De personages die hij opvoert vertonen een breed scala aan emoties, van bitterheid, apathie, wraak, sluwheid en opportunisme tot verzet, verdriet en opofferingsgezindheid. Tegelijk zegt het feit dat zoveel Palestijnen al zo lang vluchteling zijn en velen zelfs meermalen hebben moeten vluchten, iets over een grotere maatschappelijke ordening waar historisch onrecht niet wordt hersteld en koloniale overwinnaars blijvend in het voordeel zijn. In Terug naar Haifa uit 1970, de laatste novelle die Kanafani zou publiceren, zegt vader Said:

The greatest crime any human being can commit, whoever he may be, is to believe even for one moment that the weakness and mistakes of others give him the right to exist at their expense and justify his own mistakes and crimes.

Zo zijn de verhalen van Kanafani naast literair vernieuwend ook blijvend maatschappelijk relevant. Zijn personages houden lezers een spiegel voor, zij stellen morele en existentiële vragen. In welke wereld willen wij leven, welk onrecht en welke straffeloosheid accepteren wij, wanneer komen we in verzet? Het lezen van zijn werk bevordert ons inlevingsvermogen en ook ons engagement.

Vluchtelingen in de greep van mensensmokkelaars, vroegwijze kinderen in vluchtelingenkampen, moeders die hun kinderen proberen op te voeden in de meest precaire omstandigheden, jonge verzetsstrijders die hun leven riskeren, generaties die uit elkaar worden gedreven door oorlog en ballingschap: dit zijn geen voorbeelden meer van alleen Palestijnse levens, dezelfde verhalen horen we van Syriërs, Irakezen, Afghanen, Oekraïners, Rohingya, Mexicanen, Aboriginals, Native Americans en vele andere slachtoffers van kolonialistisch geweld. De personages die Kanafani heeft geïntroduceerd in de literatuur zijn daar nooit meer uit verdwenen en de thema’s, vragen en dilemma’s die hij heeft opgeroepen, hebben in een wereld met honderd miljoen vluchtelingen niets aan actualiteit verloren.

Podium voor Palestina brengt een hommage aan Kanafani. Om zijn literair talent te eren is een bloemlezing samengesteld uit zijn werk, in Engelse en Nederlandse vertaling. De bloemlezing kan kosteloos worden aangevraagd door een mail te sturen aan [email protected]. Op 8 november organiseert Podium voor Palestina een online bespreking van het werk van Kanafani.