Egyptenaren zijn solidair met de Palestijnen, maar durven dat door de heersende repressie amper te uiten. President Sisi laveert tussen tegengestelde belangen. Intussen heeft het beeld van het Westen een zware klap gehad, ziet onze correspondent ter plaatse.
Een straatverkoper met kinderspeelgoed en aardewerk in een toeristisch dorpje in de Fayyum-provincie in Egypte heeft er nieuwe merchandise bij: keffiyehs, de Palestijnse sjaals. In alle kleuren en maten hangen ze naast elkaar naar beneden aan een parasol. Om zijn branding kracht bij te zetten schelt de iconische cover Ana damni falastini (Mijn bloed is Palestijns) van de in Libië geboren Palestijn en Arab Idol-winnaar Mohammed Assaf uit een kleine speaker.
Veel vakantiegangers in het dorp, Egyptenaren uit de rijkere middenklasse van Cairo, dragen een keffiyeh. Anderhalf jaar geleden, voor de genocide in Gaza, zag je in Egypte eigenlijk vooral bedoeïenen keffiyehs dragen. Maar behalve dit, en wat auto’s en microbusjes met stickers van de kaart van Palestina in de kleuren van de Palestijnse vlag, vallen de publieke uitingen van solidariteit met Palestina mee.
Er is niet veel noodzaak om solidariteit te tonen. Vrijwel iedereen is het eens dat de Palestijnen een historisch onrecht wordt aangedaan, en vrijwel iedereen zal zich desgevraagd uitspreken tégen de genocide en voór een vrij Palestina. Een andere reden is dat Egyptenaren inmiddels al ruim tien jaar gebukt gaan onder een repressief militair regime van president Abd al-Fatah al-Sisi, waarin tegengeluiden of überhaupt onafhankelijke politieke geluiden niet worden geduld. Pogingen om zich wel politiek te uiten, zoals tijdens de Arabische Lente in 2011 en verschillende oplevingen daarna, zijn dusdanig hard de kop in gedrukt dat veel Egyptenaren geen heil zien in politiek engagement.
Wel lijken veel Egyptenaren de boycot van bepaalde westerse merken te hebben omarmd. Alternatieve, lokale cola is verschenen in de cafés en supermarkten. Egyptische producenten van mineraalwater drukken Palestijnse vlaggen en kaarten op hun flesjes, om zich te onderscheiden van bijvoorbeeld Nestlé, dat op de boycot-lijst staat.
De gevaren van openlijk protest werden eens te meer duidelijk in het najaar van 2023. Een jonge politicus, Ahmed Tantawi, wilde meedoen aan de presidentsverkiezingen. Hij agendeerde democratie en sociale rechtvaardigheid. Op een campagnebijeenkomst in Cairo, kort na 7 oktober 2023, werden slogans tegen Sisi en vóór Palestina gescandeerd. Palestijnse vlaggen wapperenden naast die van Egypte. De Egyptische staat sloot Tantawi uiteindelijk uit van de verkiezingen – op bureaucratische gronden én met een flinke dosis intimidatie van zijn aanhangers. Hij werd later gearresteerd.
In november dat jaar wist een pro-Palestina-demonstratie het Tahrirplein te bereiken. Deze sloeg om in een demonstratie tegen Sisi. Men riep dat hij meer moest doen om de Palestijnen te helpen. De demonstratie werd uiteengedreven en tientallen demonstranten werden gearresteerd. Later waren er nog kleinere pro-Palestina-demonstraties. In twee gevallen werden buitenlandse deelnemers aan deze demonstraties per direct gedeporteerd.
Activisme voor burgerlijke vrijheden in Egypt is al vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw verbonden met activisme voor een vrij Palestina. En recenter, tijdens de Gaza-oorlog in 2009, zette de Palestijnse solidariteitsbeweging in Egypte een dynamiek van demonstraties in gang die bijdroeg aan de mobilisatie tijdens de Arabische Lente twee jaar later. Dat weet Sisi. Beide vormen van activisme krijgen geen ruimte.
Politiek gezien is Gaza voor Sisi zowel een kans als een risico. Een kans om zich als bemiddelaar op te werpen en daarmee zijn waarde te bewijzen voor de belangen van de VS in de regio. En een kans om geld te krijgen om daarmee de stabiliteit van zijn bewind te waarborgen, in ruil voor het dichthouden van de grenzen naar Europa en het bewaren van de vrede met Israël.
Al in 2013, direct na de machtsovername van Sisi, begon Egypte met het vernietigen van de tunnels tussen Egypte en Gaza en verstevigde het de controle over de grenspost tussen Egypte en Gaza bij Rafah. Sisi weet dat met oorlogen in Gaza en Libanon, en spanningen tussen Israël en Iran, niemand een instabiel Egypte wil. In het voorjaar van 2024 kreeg Egypte miljardensteun toegezegd van het IMF, de Wereldbank en de EU, waarmee een economische ineenstorting weer even werd afgewend.
Daar komt bij dat Egypte afhankelijk is van Israëlisch gas. Egypte heeft sinds 2015 ingezet op gas als belangrijkste bron van energievoorziening. Maar de eigen gasproductie is de afgelopen jaren sterk teruggelopen, onder andere door een gebrek aan investeringen van internationale oliebedrijven. De import van gas uit Israël is juist gestegen. De bedoeling is dat deze import dit jaar nog verder gaat stijgen, en een kwart van de binnenlandse gasconsumptie gaat dekken. Simpel gezegd gaat in Egypte het licht uit zonder Israëlisch gas.
Het risico is interne onrust. De bevolking is pro-Palestijns, en Sisi’s beleid is in feite pro-Israël. Daar moet hij tussen laveren. Dat doet hij door de indruk te wekken dat hij wel degelijk pro-Palestijns is, door semi-stevige uitspraken te doen over het handelen van Israël (het woord genocide gebruikt ook hij niet), te blijven hameren op een tweestatenoplossing, en veel aandacht te besteden aan de hulpgoederen die tot voor kort via Rafah naar Gaza gingen. Dat is de wortel. De stok is het keiharde optreden tegen pro-Palestijnse uitingen in het openbare leven.
Deze balans ging hem, cynisch gezegd, aardig goed af. De miljarden stroomden binnen en de bevolking bleef relatief rustig. Waar de VS eerder een deel van de jaarlijkse militaire steun van 1,3 miljard dollar aan Egypte inhield vanwege de interne mensenrechtensituatie, hebben de Amerikanen afgelopen jaar weer de volledige steun gegeven. Als reden gaven zij de rol van Egypte in de onderhandelingen over een staakt-het-vuren in Gaza.
Trump maakt het nu voor Sisi allemaal nog wat spannender. Zijn plan voor de etnische zuivering van Gaza is voor Egyptenaren een absolute no-go. Dat is zeker niet – alleen – vanuit ethisch oogpunt. Miljoenen Palestijnen Egypte in jagen zou een schending zijn van Egyptisch grondgebied. Hoewel veel Egyptenaren Sisi’s politieke relatie met Israël nog wel kunnen slikken, zien ze het opgeven van grondgebied voor de huisvesting van Palestijnen als onaanvaardbaar.
Buiten dit sentiment weet Sisi ook dat het huisvesten van meer dan een miljoen Palestijnse vluchtelingen onherroepelijk een enorme destabiliserende factor zou zijn voor het toch al ontvlambare land. Dat is voor hem de rode lijn: een bedreiging van de stabiliteit van zijn regime en zijn machtspositie.
In de waterpijpcafés van Cairo wordt sinds de aankondiging van Trump gesproken over een mobilisatie van het leger. Sisi zou de generaals opdracht hebben gegeven troepen te verplaatsen naar de grens met Gaza, om deze dicht te houden. Een café-eigenaar heeft dit van zijn broer die in dienst is gehoord, en is er blij mee. Voor hem is het bewaken van de grens, ook al gaat dat om het tegenhouden van Palestijnen, een zaak van het verdedigen van het grondgebied van Egypte en zijn soevereiniteit. ‘Sisi doet veel verkeerd, met de economie bijvoorbeeld, maar in dit geval staan we volledig achter hem’, zegt de café-eigenaar.
Egyptenaren geloven ook niet dat de Palestijnen zouden willen vertrekken uit Gaza. ‘Na alles wat ze hebben doorstaan, gaan ze niet nu opeens hun land verlaten. Nee, ze leven en gaan dood op hun land’, zegt een kapper in een volkswijk in Cairo.
Sisi probeert duidelijk te maken dat het plan van etnische zuivering voor hem onbespreekbaar is. Egyptische functionarissen lekten destijds naar de pers dat Sisi niet op een uitnodiging van Trump om de VS te bezoeken in zou gaan als het verplaatsen van de Palestijnse bevolking op de agenda zou staan.
Yair Lapid, een Israëlische oppositiepoliticus, liet eerder een proefballontje op. Hij suggereerde dat Egypte de komende jaren Gaza zou kunnen besturen, in ruil voor grootschalige kwijtschelding van de schulden van het land. Egypte zal ook hier niet happig op zijn, maar in hoeverre het hiertoe kan worden gedwongen zal de komende tijd uitwijzen.
Een belangrijk neveneffect van de Israëlische genocide, sterk voelbaar in gesprekken met jonge intellectuelen of anderzijds hoger opgeleide Egyptenaren, is dat het beeld van het Westen een enorme klap heeft gehad. Westerse landen hebben zich in Egypte en de Arabische wereld lang gepresenteerd als voorvechters voor democratie, mensenrechten en vrijheid. Maar nu, dankzij de westerse steun voor Israël, wordt het Westen eerder geassocieerd met aan stukken gereten kinderen door een Israëlisch bombardement.
Plat gezegd, het Westen staat in de Egyptische beleving niet voor democratie en mensenrechten, maar voor genocide. Mensenrechtenorganisaties, die veelal werden gesteund met westers geld, twijfelen openlijk of ze wel willen samenwerken met staten die de genocide steunen, en stoppen dit in sommigen gevallen.
Wat de effecten hiervan op de lange termijn zullen zijn is lastig te voorspellen, zowel voor analytici als in de gesprekken tussen Egyptenaren in de cafés van Cairo. Maar duidelijk is dat de verhouding tussen Europa en Egypte is veranderd, en de genocide in Gaza op verschillende niveaus de bestaande orde in Egypte en de regio onder spanning heeft gezet.
