Mentale gezondheidszorg in Gaza: wat als trauma zich op trauma stapelt, en er geen normaal leven is om naar terug te keren? The Rights Forum interviewt de Gazaanse psychiater Yasser Abu Jamei: ‘Een staakt-het-vuren is het absolute minimum.’
Er is in Gaza geen normaal leven, is de rode draad van het verhaal dat Yasser Abu Jamei, psychiater en algemeen directeur van het Gaza Community Mental Health Program, te vertellen heeft. De belangrijkste stap om dat normale leven op gang te brengen, is een onmiddellijk staakt-het-vuren en een einde aan de genocide. Tot die tijd focust hij met zijn organisatie op kleine stappen. Jamei: ‘Als een kind naar school gaat, gebéurt er iets.’
Het initiatief dat Jamei in Gaza leidt, bestaat al sinds 1990, toen de Eerste Intifada woedde. Jamei raakte betrokken in 2002, tijdens de Tweede Intifada. Het Gaza Community Mental Health Program introduceerde het concept van gemeenschapsgezondheidszorg als manier om mensen te helpen om te gaan met de slopende invloed van de langdurige Israëlische bezetting en het daaraan verbonden geweld. De gemeenschap versterken is, zegt Jamei, namelijk één van de manieren waarop je de chronische variant van post-traumatische stress-stoornis (ptss) kunt verzachten.
Maar wat als die gemeenschap, zoals nu tijdens de genocide, keer op keer uiteenvalt door gedwongen evacuaties, door grootschalige bombardementen met vele doden en gewonden, en door de vernietiging van ruimtes waar gemeenschappen samen komen? Wat als het trauma elke dag opnieuw toeslaat en het einde van die hel niet in zicht is? Wat als het leven zelfs nooit normaal is geweest?
‘Post-traumatische stress-stoornis’, zegt Jamei, ‘kan ontstaan als mensen een normaal leven leiden en er ineens een onverwacht traumatiserende gebeurtenis plaatsvindt, en het helen daarvan niet vanzelf gaat als het normale leven is hersteld. Maar in Gaza, in Palestina, is er geen “post”: het trauma duurt voort. Maar er is ook geen ‘pre’, als in een normaal leven vóór het trauma dat je kunt proberen te herstellen. De bommen, de drones, het geweld, de bezetting, ze zijn er altijd geweest.’
Hij merkt dat als hij met mensen praat en vragen stelt. ‘Aan een getraumatiseerde patiënt kun je vragen wat er met hem of haar is gebeurd, maar een Palestijn zal een wedervraag stellen. Bedoel je in 2006, in 2008, in 2014, vorig jaar, dit jaar? Er is geen periode waarin het leven weer tot rust komt. Mensen zijn lamgeslagen, er is geen verbetering in de omstandigheden en ze verwachten altijd een volgende ramp.’
De beelden die elke dag uit Gaza komen, stemmen meer dan hopeloos. Kinderen die trillend over hun hele lichaam met verdoofde blik en zonder tranen op behandeltafels of brancards in kapotgeschoten ziekenhuizen wachten op behandeling. Vaders met hun uiteengereten kinderen in hun armen, moeders de armen ten hemel heffend, knielend en biddend naast de bedekte dode lichamen van hun gezinsleden. Onbereikbare doden onder puinhopen, graven in de berm van onbegaanbare wegen, bloedhete tenten onder een lucht die zoemt van de drones die elk moment weer dood kunnen zaaien.
Waar te beginnen? ‘De veiligheid herstellen,’ zegt Jamei. ‘Een staakt-het-vuren dus, een einde aan de genocide. Dat is het absolute minimum. Pas dan kun je werken aan de basis, aan menselijke waardigheid: schoon water, goed voedsel, een fatsoenlijke en veilige plek om te slapen.’ Hoe essentieel dat ook is, het is niet zo dat er tot de genocide stopt niets gedaan kan worden om lichtpuntjes aan te brengen in de dag, om iets van een gemeenschap te creëren die zichzelf versterkt.
Jamei noemt het voorbeeld van onderwijs. Laatst ging er een video rond van het begin van het schooljaar in Gaza, waarbij kinderen van allerlei leeftijden bij elkaar in een provisorische tent zaten met schriften op schoot. Hoe droevig het ook stemt dat er nauwelijks nog een school overeind staat en kinderen in die omstandigheden en tijdens een genocide aan hun toekomst proberen te werken, Jamei zegt: ‘Gezinnen in Gaza hebben gemiddeld vijf kinderen, waarvan er drie of vier in de schoolgaande leeftijd zitten. Als die naar school gaan, gebéurt er iets. Er ontstaat iets van een ritme. En omdat er te weinig leraren zijn, helpen ouders en oudere broers en zussen in het onderwijs. Dan heb je dus een gemeenschap, die helpt de last van het trauma te verlichten.’
Zelf heeft hij ook steeds geprobeerd kleine verbeteringen aan te brengen in het dagelijks leven toen zijn gezin nog in Gaza was. Hij haalt een herinnering op aan eerder dit jaar, toen hij met één van zijn bijna volwassen zoons in Rafah een pak luiers te koop zag. Die had zijn jongste dochter nodig. Ze waren iets te groot en kostten maar liefst 30 dollar, maar ze besloten ze te kopen. ‘Het was een blije dag’, zegt Jamei. Ook bij de herinnering aan de tent die hij bouwde met een eigen toilet voor het gezin, glimlacht hij: ‘Dat was wel mijn beste prestatie dit jaar.’
Het trauma in Gaza is niet alleen chronisch, maar ook collectief. Vandaar, zegt Jamei, dat er ook collectief gewerkt zal moeten worden als het urgente staakt-het-vuren er eindelijk is. De puinhopen opruimen, een begin maken met wederopbouw, het onderwijs en de gezondheidszorg weer opstarten. Juist ook in dat werk ligt een taak voor zijn organisatie voor gemeenschapsgezondheidszorg. Planningen maken over wat er morgen, overmorgen en volgende week moet gebeuren, bijvoorbeeld, is behalve gewoon praktisch ook een manier om mensen te helpen zich weer op de toekomst te richten.
Zulk werk kan bijdragen aan het natuurlijke proces om van trauma te genezen. Er zal hulp nodig zijn van gespecialiseerde artsen en verpleegkundigen, en voor de ernstigste mentale beschadigingen een multidisciplinair team met een psychiater, psycholoog, sociaal werker, verpleegkundige. Jamei: ‘Er zijn in Gaza zo’n 3000 afgestudeerde psychologen die we kunnen trainen om dit werk te doen.’
Er zijn fondsen nodig, natuurlijk, en samenwerkingen met andere organisaties, en daarom is hij in Amsterdam. Over zijn terugkeer naar Gaza is hij zeker: ‘Ik had een mooie baan ergens in Europa kunnen krijgen, maar dat wil ik niet. In Gaza zijn alle medische specialismen nodig dus ik moet terug zodat ik mijn bijdrage kan blijven leveren. Nu moet dat vanuit Europa en Egypte. Waarom? In Gaza kun je niet aan de toekomst denken, je leeft van dag tot dag. Hier lukt het wel strategisch over de lange termijn na te denken, met anderen te overleggen en plannen te maken. De eerste stappen voor trainingen en samenwerkingen in 2025, thuis in Gaza, zijn gezet.’
