Jan Keulen is journalist, gespecialiseerd in het Midden-Oosten. Keulen werkte als correspondent voor onder andere de Volkskrant en NOS in Libanon, Egypte, Mexico en Jordanië. Hij was directeur van het Doha Center for Media Freedom en van The Rights Forum. Keulen is auteur van boeken over het Midden-Oosten en Latijns-Amerika.
9 November 2023 Lees meer overDe geschiedenis van Gaza laat zich lezen als een aaneenschakeling van protesten, verzet, repressie, deportatie en collectieve bestraffing van de bevolking. Daaraan wordt nu een inktzwart hoofdstuk toegevoegd.
De vraag dient zich aan wat het einddoel is van het Israëlische offensief. Hoe ziet Gaza eruit op de dag dat Hamas is vernietigd en Israël claimt de oorlog gewonnen te hebben? Hoe gaat het verder met de meer dan twee miljoen Palestijnen die in de enclave wonen, wie zal het gebied besturen? Is een vreedzame oplossing van de Palestijnse kwestie nog mogelijk?
Aan beide kanten van de scheidslijn bestaat de perceptie dat het huidige conflict om veel meer gaat dan wraakneming voor de terreurdaden van Hamas op 7 oktober. Premier Netanyahu had het over ‘onze tweede onafhankelijkheidsoorlog’ en dat was geen holle retoriek. In de Arabische wereld en het Globale Zuiden post het idee vat dat we getuige zijn van een Israëlische aanval op het Palestijnse volk, misschien wel een genocidale aanval. De duizenden Palestijnse doden en het wegvagen van buurten en straten kunnen, in alle redelijkheid, allang niet meer worden beschouwd als bijkomende schade van een antiterroristische operatie van het Israëlische leger.
Zowel Israëli’s als Palestijnen refereren deze dagen voortdurend aan de oorlog in 1948 en dat is niet toevallig. Israël won uiteindelijk zijn ‘onafhankelijkheidsoorlog’ die in volle hevigheid uitbrak na het uitroepen van de staat. Ook de Gazastrook, zoals we die nu kennen, ontstond tijdens die oorlog. Voor de Palestijnen was hun nederlaag van 1948 een catastrofe, de Nakba: ze verloren niet alleen het grootste deel van hun land maar ook hun politieke rechten.
Veel inwoners van wat tijdens de Britse tijd het district Gaza was, vluchtten naar de kustenclave, die in handen was gevallen van het Egyptische leger. Het ging om zo’n 250 duizend Palestijnen, een derde van het totaal aantal vluchtelingen die verdreven werden uit wat nu Israël is. De afbakening van de Gazastrook (het waren uitdrukkelijk geen internationale grenzen) werd in februari 1949 vastgelegd toen Egypte en Israël een wapenstilstandsovereenkomst tekenden. Zeventig procent van de bevolking van het piepkleine gebied bestond vanaf dat moment uit vluchtelingen, veelal wonend in een van de tien grote vluchtelingenkampen.
Gaza werd in 1956 een aantal maanden bezet door Israël en vanaf de Arabisch-Israëlische oorlog van juni 1967 werd de bezetting permanent. In eerste instantie had Israël de bedoeling het gebied te annexeren en honderdduizenden Palestijnse vluchtelingen te herhuisvesten in de Sinaïwoestijn en de Westelijke Jordaanoever. Deze plannen waren politiek niet haalbaar, al werden daadwerkelijk 40 duizend Palestijnse vluchtelingen uit Gaza gedeporteerd naar Jordanië. Om de vluchtelingen van de autochtone Gazanen te scheiden bood Israël deze laatste groep het staatsburgerschap aan, maar praktisch iedereen weigerde.
Vanaf het begin was de grote vluchtelingenpopulatie in Gaza een steen des aanstoots voor Israël: een permanente herinnering aan de oorlog van 1948. Het was een voortdurend geconfronteerd worden met de duistere keerzijde van het ontstaan van de staat, namelijk de aanwezigheid van een grote massa Arabische ontheemden die ernaar verlangde terug naar huis te gaan, een ‘thuis’ dat hemelsbreed vaak maar enkele kilometers verwijderd lag, aan de onbereikbare andere kant van de bestandslijn.
Decennia voor het ontstaan van Hamas laat de geschiedenis van Gaza zich lezen als een aaneenschakeling van protesten, verzet, repressie, deportatie van honderden activisten en collectieve bestraffing van de bevolking. In de jaren zeventig hield de infame generaal Ariel Sharon woest huis in Gaza. Duizenden Palestijnen werden dakloos. Hun huizen werden met bulldozers met de grond gelijk gemaakt om plaats te maken voor brede wegen zodat Sharons’ militaire voertuigen toegang kregen tot de vluchtelingenkampen.
Om te benadrukken dat Gaza deel van Israël moest worden werden Joodse nederzettingen tussen de vluchtelingenkampen gebouwd. Het gebied waar de Palestijnse bevolking zich kon bewegen in het toch al overbevolkte Gaza werd hierdoor nog kleiner. De nederzettingen namen 31 procent van het landoppervlak van Gaza in beslag. Dat deze Israëlische politiek op verzet stuitte en dat de nederzettingen vaak het doelwit werden van aanslagen laat zich raden.
Wijlen premier Yitzhak Rabin verzuchtte in 1992 dat hij graag op een dag wakker zou willen worden en ontdekken dat Gaza door de zee zou zijn verzwolgen. Gaza werd steeds meer een hoofdpijndossier.
Fast forward naar 2005. Premier Sharon laat, zonder overleg met de Palestijnse Autoriteit of lokale groepen in Gaza, de Joodse nederzettingen ontruimen. Hij is tot de conclusie gekomen dat deze onhoudbaar zijn en dat alle kaarten op de kolonisering van de Westelijke Jordaanoever moeten worden gezet. Sharons levenslange doelstelling is het voorkomen van een Palestijnse staat en het inlijven van bezet Oost-Jeruzalem en ‘Samaria en Judea’, de bijbelse benaming voor de Westelijke Jordaanoever. Gaza mag in zijn eigen sop gaarkoken.
Het jaar erop wint Hamas de Palestijnse parlementsverkiezingen, de spanningen tussen Hamas en de Palestijnse Autoriteit nemen toe en in juni 2007 neemt Hamas gewapenderhand de macht over in Gaza.
Israël reageert op de machtsovername met een blokkade van Gaza. Alles wat Gaza in- en uitgaat wordt gecontroleerd door Israël, inclusief voedsel, drinkwater en medicijnen. De Egyptische autoriteiten werken mee en Gaza wordt praktisch van de buitenwereld afgesloten. Reizen wordt onmogelijk gemaakt. Het gros van de jonge mensen in Gaza is nooit buiten de enclave geweest. Israël controleert elektriciteit, waterleiding en riolering. Het luchtruim en de kust worden militair bewaakt.
Deze politiek, die door mensenrechtenorganisaties werd aangemerkt als collectieve afstraffing en van Gaza een grote openluchtgevangenis maakte, brengt een enorme verarming met zich mee. Meer dan de helft van de jonge, vaak goed opgeleide beroepsbevolking is werkeloos. Het BNP halveerde en bevindt zich op het peil van een land als Mali.
Ratio van deze politiek, met zulke dramatische gevolgen voor de burgerbevolking, was het voorkomen dat Hamas een terroristische infrastructuur kon opbouwen. Dat die politiek faalde werd op 7 oktober meer dan duidelijk, maar het was al jaren eerder bekend dat Hamas en andere strijdgroepen ondanks de blokkade beschikten over grote hoeveelheden raketten en ander wapentuig.
Militair gezien was de blokkade dus ineffectief, maar politiek kwam het Israël wel goed uit. De grip van het Hamas-bestuur op Gaza, gefaciliteerd door fondsen uit Qatar die Israël willens en wetens toeliet, werd in de loop van de jaren steeds sterker. Dit bemoeilijkte verzoening met de Palestijnse Autoriteit van president Mahmoud Abbas. Voor Hamas was er geen stok achter de deur om zijn machtspositie in Gaza op te geven. Integendeel.
Deze intern-Palestijnse verdeeldheid kwam Israël uitstekend van pas. Een verenigd Palestijns leiderschap zou kunnen leiden tot hervatting van het vredesproces en de totstandkoming van een Palestijnse staat. Dit staat haaks op het Israëlische streven de bezette Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem verder te koloniseren en juist een tweestatenoplossing te voorkomen. Een door Israël afgesloten en door Hamas bestuurd Gaza paste perfect in het plaatje van politieke stagnatie, dat Israël de vrije hand gaf zijn territoriale ambities op de Westelijke Jordaanoever te realiseren.
Tot 7 oktober en de daarna ingezette militaire Israëlische aanval op Gaza.
Verklaarde doelen van de operatie zijn het vernietigen van Hamas en bevrijden van de gijzelaars. Maar inmiddels zijn meer dan anderhalf miljoen mensen in Gaza ontheemd en in veel gevallen zijn hun woningen vernield. Zelfs als het hen wordt toegestaan zullen ze niet terug naar huis kunnen.
Wie zal het kapotte Gaza besturen? De toch al in diskrediet gebrachte Palestijnse Autoriteit zal niet bereid zijn via Israëlische tanks en bajonetten de macht op zich te nemen. Het Israëlische leger? Krijgen we dan een reprise van verzet en repressie zoals we die sinds 1967 hebben gezien? Misschien met een Hamas 2.0? Of wordt het toch Netanyahu’s ‘tweede onafhankelijkheidsoorlog’, een nieuwe Nakba, met vluchtelingenkampen in de Sinaï? De erfenis van 1948 ligt levensgroot op tafel.
Een verkorte versie van dit artikel verscheen op 7 oktober op NRC.nl. Van Jan Keulen verscheen in 2022 het boek ‘De oorlog van gisteren – Herinneringen van een correspondent’.
