Met hun boeken slaan moderne Palestijnse auteurs een brug naar een westers lezerspubliek. Zij bieden in een vaak vertrouwde literaire stijl een venster op het leven van Palestijnen onder Israëlische bezetting.
In westerse landen groeit de belangstelling voor Palestijnse literatuur. Dat is belangrijk omdat de westerse bevolking overwegend slecht op de hoogte is van de kwestie-Palestina. Westerse overheden steunen Israël en hebben weinig oog voor het Palestijnse perspectief, en westerse media dragen in veel gevallen bewust of onbewust bij aan een verwrongen beeld van ‘de Palestijn’, ‘de Arabier’ en ‘de moslim’. Die beeldvorming kan door politieke actie gecorrigeerd worden, maar culturele uitingen zijn vaak veel effectiever.
Politieke actie werkt met argumenten en feiten. Bijvoorbeeld: ‘Wat Israël doet is een vorm van apartheid’, ‘Er is geen sprake van twee gelijke partijen’, enzovoort. Een sleutelwoord bij het lezen van literatuur is inleving. Een goed verhaal over een liefdesrelatie tussen twee mensen die elkaar kwijtraken in een doolhof van reisbeperkingen en pasjessystemen brengt de lezer emotioneel dicht bij die twee mensen. De lezer kan zich voorstellen dat hij of zij zelf door zo’n doolhof dwaalt en langzaam maar zeker de kans op geluk verliest.
Een interessant onderdeel van de moderne Palestijnse literatuur is de diasporaliteratuur. Sinds de catastrofe van 1948, de Nakba, is een gestage stroom Palestijnse vluchtelingen verspreid geraakt over het Midden-Oosten, Europa en Noord- en Zuid-Amerika. Die diaspora heeft interessante auteurs voortgebracht. Zij publiceren soms in het Arabisch, maar ook in het Engels en andere talen, waaronder Nederlands, en verwerken in hun literatuur hoe zij omgaan met gevoelens van gemis, verlies en nostalgie, maar ook hoe zij in verschillende werelden leven, culturele botsingen meemaken en een nieuwe identiteit opbouwen. Deze diasporaschrijvers slaan op een geheel eigen manier een brug naar niet-Palestijnse lezers.
Ook het slaan van bruggen is een politieke daad die bijdraagt aan begrip en betrokkenheid. Westerse lezers zijn vaak slecht geïnformeerd en kennen alleen clichés als het gaat om Palestijnen, Arabieren en moslims. Kwaadaardiger zijn frames die Palestijnen associëren met geweld, terrorisme en antisemitisme. Dit artikel laat zien hoe jonge schrijfsters uit de Gazastrook daar korte metten mee maken. Niet door te argumenteren, maar door de lezer te betrekken bij de levens van personages die invoelbaar en herkenbaar zijn.
Schrijvers uit het Midden-Oosten, zoals Hassan Blasim uit Irak of Adania Shibli uit Palestina, zijn uitgesproken over de kracht van literatuur: zij verklaren dat boeken en verhalen hun levens hebben gered! Voor hen is literatuur geen vrijblijvende hobby of luxe vrijetijdsbesteding, maar een regelrechte levensbehoefte. Lezen en schrijven helpt hen om niet aangestoken te worden door het geweld en onrecht dat hun samenlevingen beheerst, om humor en verbeeldingskracht levend te houden en om hun bestaansrecht niet te laten wegvagen door bezetters en onderdrukkers.
In haar roman Minor Detail schrijft Shibli hierover:
[…] this minor detail, which others might not give a second thought, will stay with me forever: in spite of myself and how hard I try to forget it, the truth of it will never stop chasing me, given how fragile I am, as weak as the trees out there past the windowpane. There may in fact be nothing more important than this little detail, if one wants to arrive at the complete truth […]
In deze roman slaagt Shibli erin om het narratief van de bezetter te ontmaskeren en aan de hand van ogenschijnlijk kleine details de gangbare visie op de geschiedenis om te keren. Zo werkt literatuur door middel van taal en verhaal transformerend en bevrijdend.
In de laatste decennia zien we een toename van Palestijnse schrijvers, in veel gevallen vrouwen, die gebruikmaken van westerse literaire tradities en genres om het Palestijnse verhaal te vertellen. Soms leven ze in de diaspora of hebben ze via onderwijs toegang tot de westerse literaire canon. Zo kunnen ze bruggen slaan tussen de rijkdom en diversiteit van de Palestijnse verhalen en de westerse literaire technieken om die verhalen door te geven aan een bredere lezersgroep.
Ook deze schrijvers zien literatuur als een cultureel instrument om bij te dragen aan transformatie en bevrijding. In eerste instantie door verhalen, voorbeelden en rolmodellen aan te reiken aan de eigen achterban; door troost, steun en inspiratie te bieden; door inzage te geven in de complexiteit en meervoudigheid van het Palestijnse verhaal; en door ruimte te maken voor verdriet, pijn, boosheid, dromen en verlangens. Maar de ambities van deze schrijvers gaan verder: ze willen ook in contact komen met een niet-Palestijns lezerspubliek en het beeld van Palestina en de Palestijnen – vaak afwezig, soms eenzijdig, vervormd of gemanipuleerd – ombuigen en voorzien van meer dimensies, meer achtergrond en dus meer gelaagdheid.
Kort na elkaar, in 2020 en 2021, kwamen twee verhalenbundels uit van jonge schrijfsters uit Gaza. Nayrouz Qarmout schreef haar verhalen in het Arabisch en richtte zich in eerste instantie op haar generatiegenoten, de jonge Gazaanse vrouwen. Haar bundel werd naar veel talen vertaald en verscheen onder de titel De Zeemantel en andere verhalen ook in het Nederlands. Heba Hayek schreef haar bundel, een collectie jeugdherinneringen getiteld Sambac beneath unlikely skies, in het Engels.
In interviews verklaren beide schrijfsters dat een belangrijke drijfveer voor hun werk is om een ander, rijker, veelzijdiger beeld van Gaza te geven dan wat gewoonlijk gepresenteerd wordt in de media. Door in te zoomen op het perspectief van jonge meisjes krijgt de lezer een inkijkje in het dagelijks leven van kinderen en jongeren in Gaza (70 procent van de bevolking), hoe zij plezier, creativiteit en schoonheid in het leven zoeken en hoe ze zich inspannen om een normaal leven te leiden in abnormale omstandigheden. Deze verhalen gaan niet over revoluties of systeemveranderingen, maar over de inventiviteit van gewone mensen om ruimte te maken, hun levens betekenis te geven en te voorkomen dat ze alleen maar slachtoffer zijn.
Toen Susan Abulhawa in 2002 begon met haar verslag over het bloedbad in het vluchtelingenkamp Jenin, dat ze als waarnemer had bezocht, kon ze niet vermoeden dat deze gruwelijke gebeurtenis aanleiding zou zijn om een groots epos te schrijven over de geschiedenis van de Palestijnen in de 20e eeuw. Haar roman Mornings in Jenin (in Nederlandse vertaling verschenen als Ochtend in Jenin), geeft aan de hand van een familiegeschiedenis een overzicht van wat Palestijnen vanaf de jaren veertig van de vorige eeuw is overkomen. Het boek is in veel talen gepubliceerd en heeft voor talloze westerse lezers als eyeopener gewerkt. Via het bekende genre van een familiekroniek worden persoonlijke en historische gebeurtenissen met elkaar verbonden en wordt duidelijk hoezeer de Palestijnen getroffen zijn door interventies in de wereldgeschiedenis.
In deze roman plaatst Abulhawa ook meteen de geschiedenis van het dorp Ein Hod in het juiste perspectief. In toeristische informatie en op Israëlische websites wordt dit plaatsje aan de Middellandse Zee omschreven als een charmant kunstenaarsdorp, aantrekkelijk om te bezoeken. De indruk wordt gewekt dat dit altijd zo is geweest. Door de roman van Abulhawa weten we dat dit ooit een levendig Palestijns dorp was waaruit de bevolking in 1948 werd verjaagd en waar ze niet naar mocht terugkeren. De oorspronkelijke bewoners zijn verspreid geraakt. Een aantal van hen heeft een stuk landinwaarts een dorp gesticht met de naam Ein Hawd. Daar houden zij de herinnering aan het vroegere Palestijnse dorp levend.
In 2002 verschenen ook de memoires van Ghada Karmi onder de titel In Search of Fatima (helaas nog niet vertaald in het Nederlands). Ook zij gebruikte een westers genre – memoires of autobiografie – om haar levensverhaal te vertellen en zo inzicht te geven in hoe het de Palestijnen is vergaan die in 1948 van huis en haard werden verdreven en in Europa een nieuw bestaan moesten opbouwen. Karmi is haar hele leven bezig geweest met haar Palestijnse identiteit en heeft die vormgegeven door politieke strijd, bevrijdingsstrijd, publicaties, studie en literatuur. In search of Fatima is een sterk voorbeeld van diasporaliteratuur, van grote waarde voor iedereen die diaspora-ervaringen kent of wil leren kennen.
Een ander voorbeeld van een schrijfster die westerse literaire genres gebruikt om het Palestijnse verhaal te vertellen is Isabella Hammad. Deze jonge vrouw, dochter van een Palestijnse vader en Noord-Ierse moeder, studeerde Engelse literatuur en begon meteen daarna aan een lijvige historische roman die verscheen in 2019: The Parisian, in het Nederlands vertaald als De Parijzenaar.
Gebruikmakend van de kenmerken van de historische roman en de Bildungsroman, twee bij uitstek Europese genres van eind 19e, begin 20e eeuw, vertelt Hammad het verhaal van haar betovergrootvader Midhat uit Nablus. Als Palestijnse jongeman op zoek naar zijn bestemming woont hij een tijdje in Frankrijk. Helaas komt hij, en met hem zijn Palestijnse vrienden, er daar achter dat de Europese beschaving die hij in eerste instantie zo bewondert heel wat duistere koloniale kanten kent. Dat blijkt zowel uit de omgang met Arabieren als uit de brute interventies van Engeland en Frankrijk in het Midden-Oosten tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. De geschiedenis van de Levant, het Arabisch nationalisme en de Palestijnse en Syrische vrijheidsstrijd komen uitgebreid aan de orde en worden mooi afgewisseld met de gedachten, gevoelens en ervaringen van de hoofdpersoon, zijn familie en vrienden.
Met deze roman levert Isabella Hammad niet alleen een literaire prestatie van formaat, maar maakt zij ook het leven van Palestijnen in de eerste decennia van de 20e eeuw invoelbaar. Haar hoofdpersoon is geen held of activist, maar een onzekere, gevoelige man die eerst bekneld raakt in de turbulenties van zijn tijd en uiteindelijk zijn eigen weg vindt. Voor westerse lezers biedt De Parijzenaar een aantrekkelijke mix van herkenbaarheid, verrassing en verwondering. Veel lezers geven aan dat de manier van schrijven van Hammad hen vertrouwd voorkomt, maar dat de wereld die zij oproept nieuw is. Zo wisten zij in veel gevallen niet dat de gebeurtenissen in het Midden-Oosten van destijds de oorzaak zijn van veel problemen die nog steeds niet zijn opgelost.
Bovengenoemde boeken, en er zijn er meer, laten zien dat de moderne Palestijnse literatuur een belangrijk venster biedt op de ervaringen van Palestijnen die onder Israëlische bezetting leven. De lezer maakt kennis met een voor velen onbekend perspectief, zonder dat hem of haar een politiek standpunt wordt opgedrongen.
Wie zich nader wil verdiepen in de moderne Palestijnse literatuur kan terecht bij Podium voor Palestina. Dit podium biedt (online en offline) onder meer boekbesprekingen aan waarbij lezers van gedachten wisselen en hun indrukken verdiepen. Ook biedt het podium mogelijkheden voor het bespreken van Palestijnse poëzie, een workshop close reading, diverse themaprogramma’s en filmvertoningen.
Ook het platform Diasporaliteratuur biedt (online) bijeenkomsten aan waarin lezers en belangstellenden boeken bespreken van auteurs uit de diaspora. Op dit platform wordt niet alleen werk van Palestijnse auteurs besproken, maar ook boeken van auteurs met hun wortels elders in de Levant. De eerstvolgende bespreking in het rijke programma vindt plaats op 24 mei. Dan staat het bovengenoemde boek In Search of Fatima van Ghada Karmi centraal. Aanmelden voor deze en de andere bijeenkomsten kan via de website.
Dit artikel werd geschreven door Marianne Dagevos, initiatiefneemster van Podium voor Palestina, en Jan Schnerr, redacteur van de website Kenniscentrum Israël Palestina en regelmatig deelnemer aan de boekbesprekingen van Podium voor Palestina.
