Terwijl demonstraties het land overspoelen nam het Israëlische parlement maandag een wet aan die de invloed van de rechterlijke macht inperkt. Zo wordt de toch al slecht functionerende rechtsstaat verder afgebroken.
De aangenomen wet maakt een eind aan het zogenaamde ‘redelijkheidsbeginsel’. Dat verschaft het Hooggerechtshof de ruimte om regeringsbesluiten te blokkeren die het ‘onredelijk’ acht. Daarvan is sprake als ze een disproportioneel politiek belang dienen zonder voldoende oog voor het publieke belang. De wet is het eerste tastbare resultaat van een aantal voorstellen waarmee de ultrarechtse regeringscoalitie de rechterlijke macht verregaand wil uitkleden.
Die voorstellen zetten Israël al bijna zeven maanden in vuur en vlam. Tegenstanders bepleiten dat de Israëlische democratie op het spel staat als getornd wordt aan de invloed van de rechterlijke macht – dit temeer bij afwezigheid van een grondwet en een Eerste Kamer. Het redelijkheidsbeginsel gaf het Hooggerechtshof onder meer de mogelijkheid de rechten van minderheden te beschermen en een ‘dictatuur van de parlementaire meerderheid’ te corrigeren.
Voorstanders noemen de voorstellen juist een overwinning voor de democratie. In hun ogen mag de wil van de meerderheid niet worden aangetast door ongekozen, bemoeizuchtige rechters. Voor premier Benjamin Netanyahu speelt een persoonlijk belang mee: hij staat terecht voor onder meer corruptie.
De oppositie heeft aangekondigd de met 64 tegen 0 stemmen aangenomen wet (de oppositie stemde niet mee) direct voor te leggen aan het Hooggerechtshof. Het is niet ondenkbaar dat het hof er een streep door zet, wellicht zelfs op grond van het redelijkheidsbeginsel. Daarmee gloort een ultieme confrontatie die de huidige qua intensiteit vermoedelijk nog zal overstijgen.
De regering, geïnstalleerd op 29 december 2022, is er in ruim een half jaar in geslaagd een van de zwaarste crises uit de Israëlische geschiedenis te veroorzaken. Niet alleen is de bevolking tot op het bot verdeeld, ook sectoren als de economie en het leger worden geraakt. Zo hebben duizenden reservisten aangekondigd niet langer te zullen dienen. De escalatie is dermate ernstig dat het woord ‘burgeroorlog’ steeds vaker valt.
Met haar ramkoers tracht de Israëlische regering ruimte te creëren voor haar nationalistisch-religieuze agenda. Daarbinnen worden orthodoxe Joden vrijgesteld van maatschappelijke plichten en staan de rechten van vrouwen, minderheden en de lhbti-gemeenschap op het spel. Voor de Palestijnen in Israël en de bezette gebieden dreigt nog meer onrecht dan tot dusver al het geval is. Bovendien is de kans groot dat de regering zal overgaan tot formele annexatie van de Westelijke Jordaanoever.
Hoe ernstig ook, toch is hiermee slechts een deel van het probleem met de Israëlische rechtsstaat, en daarmee de democratie en samenleving, benoemd. De rechterlijke macht die nu door honderdduizenden betogers zo fanatiek wordt verdedigd vormt namelijk een cruciale schakel in het onrecht dat de Palestijnen wordt aangedaan, zowel in Israël, de bezette gebieden als de diaspora. Waar waren bijvoorbeeld de protesten toen Israël de structurele ongelijkheid tussen Joden en niet-Joden in 2018 vastlegde in de Wet op de Joodse Natiestaat – en daarmee een regime formaliseerde dat door Amnesty International, Human Rights Watch en tal van andere organisaties en deskundigen wordt aangeduid als apartheid?
En wat stelt een rechtsstaat voor die ruimte biedt aan 56 jaar militaire bezetting, aan illegale kolonisering en aan sluipende etnische zuivering – een rechtsstaat waarin de rechterlijke macht toestemming geeft voor de institutionele mishandeling van kinderen, de massale sloop van Palestijnse huizen, scholen en andere gebouwen, en genadeloze aanvallen op een nagenoeg weerloze burgerbevolking, zoals recent in Jenin?
Pas nu het institutionele onrecht dat de Israëlische staat al sinds de stichting kenmerkt ook het Joodse bevolkingsdeel treft is de vlam in de pan geslagen. Het is te hopen dat de chaos leidt tot het inzicht dat van een democratische rechtsstaat alleen sprake kan zijn als die voor alle burgers geldt, ongeacht hun etniciteit of religie. En dat betekent in de ontstane éénstaat-realiteit in Israël/Palestina: als alle burgers over gelijke rechten beschikken, from the river to the sea.
