In wat de zoveelste geste aan de regering-Netanyahu is, mag Israël van de VS voortaan zelf bepalen of zijn nederzettingen in Palestijns gebied legaal zijn. Het standpunt staat haaks op het internationaal recht en is een breuk met decennia Amerikaans beleid.
De beleidswijziging werd officieel bekendgemaakt door de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo. In een korte toespraak stelde hij dat de stichting van Israëlische kolonies (‘nederzettingen’) in bezet Palestijns gebied ‘niet per se in strijd is met het internationaal recht’. Een oordeel daarover moet volgens Washington worden overgelaten aan de Israëlische rechter.
Met dit standpunt keert de regering-Trump zich openlijk af van het internationaal recht en de brede internationale consensus daarover, en schaart ze zich aan de zijde van de Israëlische regering. Pompeo’s woorden kunnen worden beschouwd als een uitnodiging aan premier Netanyahu en de kolonistenbeweging om vaart te zetten achter de aangekondigde annexatie van delen van de bezette Westelijke Jordaanoever.
Van die uitnodiging werd direct gebruikgemaakt: met Netanyahu’s instemming diende zijn Likud-partijgenote Sharren Haskel een wetsvoorstel in om de Jordaanvallei – bijna een kwart van de Westoever – te annexeren. Vermoedelijk wordt het voorstel al komende week in een versnelde procedure in het parlement in stemming gebracht. Twee maanden geleden kondigde Netanyahu aan de vallei te zullen annexeren als hij na de verkiezingen weer premier zou worden. Zover is het vooralsnog niet, maar deze buitenkans laat de demissionaire premier niet aan zich voorbijgaan.
Pompeo’s aankondiging sluit aan bij een reeks van maatregelen waarmee de regering-Trump Israëls onverzoenlijke Palestina-politiek omarmde en de rechten van de Palestijnen bij het grof vuil zette: de erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël, de verhuizing van de Amerikaanse ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem, de sluiting van de Palestijnse diplomatieke missie in Washington en het Amerikaanse consulaat in Oost-Jeruzalem, en het staken van de Amerikaanse financiële steun aan de Palestijnen en de VN-organisatie voor Palestijnse vluchtelingen, de UNRWA. Tussendoor erkende Trump het Israëlische gezag over de bezette Syrische hoogvlakte van Golan (Jawlan).
Pompeo gebruikte de drogredenering die het handelsmerk is geworden van de Amerikaanse regering en haar diplomaten: de veroordeling van de nederzettingen als illegaal heeft niet tot vrede geleid en zal nooit tot vrede leiden. Daar zit een kern van waarheid in: de veroordeling heeft inderdaad niet tot vrede geleid, maar dat ligt niet aan het recht, maar aan de politieke onwil om het recht te respecteren (Israël) en te handhaven (de internationale gemeenschap). Door in de loop der jaren tientallen resoluties van de VN-Veiligheidsraad over Israël/Palestina met een veto te blokkeren, speelde de VS daarin zelf de hoofdrol.
Pompeo stelde dat de kwestie-Palestina/Israël ‘een complex politiek probleem is dat alleen kan worden opgelost door onderhandelingen tussen Israëli’s en Palestijnen’. Het grootste bezwaar tegen die visie is dat van onderhandelingen tussen een oppermachtige overheerser en een onderliggende partij, als het daar al van zouden komen, geen rechtvaardige uitkomst te verwachten is als de elementaire rechten van die partij niet worden gegarandeerd.
Netanyahu verklaart openlijk de Palestijnse rechten op zelfbeschikking, op een eigen staat en op de terugkeer van vluchtelingen niet te erkennen. Met de stichting en uitbreiding van zijn kolonies in bezet gebied heeft Israël de mogelijkheid op het tot wasdom komen van een soevereine, aaneengesloten en levensvatbare Palestijnse staat – uitgangspunt van de door de VN, EU en Nederland gepropageerde tweestatenoplossing – al dermate ver ondermijnd dat die volgens velen niet realistisch meer is. Met Amerikaanse steun werkt het toe naar de realisering van een ‘Groot-Israël’, waarbinnen voor de Palestijnen op z’n best een leven in door Israël gecontroleerde ‘Bantoestans’ dan wel een positie van tweederangsburger is weggelegd.
Netanyahu, die vecht voor zijn politieke overleven en in drie zaken strafrechtelijke vervolging boven het hoofd hangt, reageerde opgetogen op de woorden van Pompeo, die hij omschreef als ‘een historische waarheid, namelijk dat de joden geen buitenlandse kolonisten zijn in Judea en Samaria’ – de bijbelse termen voor de Westoever. In tegenstelling tot ‘partijdige internationale fora’ is de Israëlische rechter goed in staat te beoordelen of nederzettingen legaal of illegaal zijn, stelde hij verder.
Zijn belangrijkste politieke rivaal Benny Gantz sloot zich daarbij aan. Meerdere ministers uit Netanyahu’s kabinet riepen op tot onmiddellijke annexatie van delen van de Westoever. Vanuit de kolonistenbeweging klonk hetzelfde geluid. Ook klonk daar lof voor David Friedman, de Amerikaanse ambassadeur in Israël, die zich persoonlijk hard zou hebben gemaakt voor de beleidswijziging. Friedman is altijd een fanatiek voorvechter van kolonisering geweest en heeft warme banden met de kolonistenbeweging.
Een nog belangrijker motor achter de beleidswijziging – en eerdere Amerikaanse maatregelen – is de evangelisch-christelijke achterban van Donald Trump, schrijft journaliste Noa Landau in Haaretz (€). Voor Trump is de evangelische steun onmisbaar bij de verkiezingen van komend jaar. Voor veel evangelische christenen is de zogenoemde ‘terugkeer’ van de joden naar een Groot-Israël een voorwaarde voor de ‘wederkomst’ van Jezus Christus. Met Pompeo en vice-president Mike Pence beschikken zij over prominente vertegenwoordigers in de regering. In een ingezonden stuk in The Jerusalem Post schreef Mike Evans, oprichter van het Trump Evangelical Faith Initiative, dat ‘de VS eindelijk heeft besloten dat de Bijbel niet illegaal is’.
Vanuit zijn Republikeinse Partij kreeg Trump bijval voor zijn beleidswijziging, terwijl vooraanstaande Democraten scherpe kritiek uitten (€). Presidentskandidaten Joe Biden, Elizabeth Warren en Bernie Sanders benadrukten dat Trump voor zijn eigen politieke gewin de rechten van de Palestijnen en de tweestatenoplossing overboord gooit en de toekomst van Israël op het spel zet. Door een vrijbrief te geven voor het illegale koloniseringsproject behaagt hij slechts zijn ‘extremistische achterban’, brengt hij vrede nog verder weg en ondermijnt hij het ideaal van Israël als ‘joodse, democratische staat’.
Van Palestijnse zijde kreeg de regering-Trump vanzelfsprekend ook harde kritiek. Een woordvoerder van de Palestijnse president Mahmud Abbas verklaarde dat Pompeo’s woorden haaks staan op het internationaal recht en resoluties van de VN-Veiligheidsraad. Trump verruilt het recht voor ‘de wetten van de jungle’, stelde Saeb Erekat, secretaris-generaal van het uitvoerend comité van de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO). Hij riep de internationale gemeenschap op tot een stevig weerwoord op Trumps ondermijning van de rechtsorde.
Een woordvoerder van de Hoge Comissaris voor de Mensenrechten van de VN verklaarde dat de Amerikaanse beleidswijziging geen verandering brengt in het internationaal recht en de interpretatie daarvan door de Veiligheidsraad en het Internationaal Gerechtshof. De VN zal de Israëlische kolonies als illegaal blijven beschouwen. De mensenrechtenorganisaties Human Rights Watch en Amnesty International sloten zich daarbij aan: Israëls koloniseringsproject is een oorlogsmisdaad, stelden zij.
EU-buitenlandvertegenwoordigster Federica Mogherini verklaarde in een reactie dat de EU vasthoudt aan het uitgangspunt dat de nederzettingen illegaal zijn en de mogelijkheid op de tweestatenoplossing en duurzame vrede ondermijnen. De EU riep Israël opnieuw op ‘alle nederzettingenactiviteiten te staken’ en het internationaal recht te respecteren.
Een gezamenlijke verklaring van de EU-lidstaten bleef uit, maar de regeringen van Duitsland, Frankrijk, Zwitserland en Spanje uitten in afzonderlijke verklaringen harde kritiek. Zij verwezen onder meer naar resoluties van de VN-Veiligheidsraad, en stelden dat de tweestatenoplossing op basis van de grenzen van vóór 1967 de enig mogelijke oplossing van de kwestie-Palestina/Israël is.
